فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه آسیب شناسی اجتماعی در کلانشهر تهران

نویسنده : دکتر احمد شفیع زاده

چکیده:
پژوهش‌های مربوط به حوزه آسیب‌های اجتماعی در شهرهای بزرگ تقریبا همزاد با طرح مباحث مربوط به جامعه شناسی است.

---

پژوهشگران متعددی تلاش کرده‌اند تا آنچه را به نظر آسیب اجتماعی آمده مورد مطالعه قرار داده و علل و عوامل و پیامدهای آن را ارزیابی کنند. اما این پژوهشها همانند کند و کاوهای سایر حوزه‌های علوم انسانی، از روش معینی پیروی نکرده و بیشتر تابع سلیقه و علاقه پژوهشگر بوده است. فراتحلیل حاضر، کوششی است برای تحلیل مجدد (بیشتر روش شناختی) مجموعه‌ای از این پژوهش‌های آسیب شناختی و نقدی بر آنچه انجام شده، تا ضمن بر شمردن نقاط قوت و ضعف این پژوهشها، شیوه فراتحلیل نیز معرفی شود و علاوه بر استوار کردن بنیانی برای جامعه شناسی ایران، نقد پژوهش‌های انجام شده در کلاس‌ها و برای محققان و کارشناسان مورد استفاده قرار گیرد.

کلمات کلیدی: فراتحلیل، آسیب شناسی اجتماعی، هدفهای کلان پژوهش، معیار بندی اجزای پژوهش، همسازی عناصر تحقيق.

مقدمه

فراتحلیل در حوزه مطالعاتی دنیای علمی امروز جایگاه ویژه‌ای دارد. استفاده از برآیند یافته‌های پژوهشهای مختلف، جهت برنامه‌ریزی و اداره بخشی از جامعه یا کل آن، از مهمترین عواملی است که موجب اهمیت این نوع مطالعات شده است. از طرف دیگر توسعه و انباشت دانش، رویارویی یافته‌ها برای دریافت پایایی و آزمون تطبیق پذیری آنها در حوزه واقعیت جهت بررسی روایی این پژوهشها از جمله عوامل دیگری است که موجب توسعه و تکوین این دانش گردیده است. بنابراین آنچه فراتحلیل بر آن تکیه دارد عبارت است از جمع آوری یافته‌های پژوهش از مطالعات منفرد و پراکنده به منظور ترکیب و یکپارچه سازی یافته‌های آن جهت استفاده علمی و کاربردی. از طرف دیگر مطالعه روش‌شناختی این پروژه‌ها می‌تواند نقاط ضعف و قوت کارهای پژوهشی در کشور را به ما نشان دهد، تا از یک سو با تحلیل روش شناسانه در بهینه سازی کارهای پژوهشی تلاش کنیم و از سوی دیگر بتوانیم با فراتحلیل یافته‌ها به برنامه ریزان در سازمان‌های اجرایی کشور مدد رسانیم. در کشورهای توسعه یافته فراتحلیل مطالعه‌ای رایج است که همه ساله، در حوزه‌های مطالعاتی مختلف، انجام می‌شود؛ به عنوان مثال مجله سالیانه تحقیقات حوزه‌های متعدد جامعه شناسی را ارزیابی و تحلیل می‌کند.

ارزیابی و داوری کارهای پژوهشی انجام شده در تهران با تکیه بر ادبیات پژوهشی، نخستین قدم توسعه و تکوین پژوهش‌هاست که در کشور ما عنایت چندانی به آن نمی‌شود. این غفلت شاید منبعث از این تصور باشد که بازبینی طرح‌های انجام شده با نوعی بدنامی برای محققان یا کارفرمایان همراه است. مطالعه فراتحلیل اگر هم منجر به این نتیجه گردد که مطالعات و پژوهش‌های انجام شده در بردارنده هیچ نتیجه معقولی نیستند و تنها این پژوهش‌ها وقت و هزینه‌ها را به هدر داده‌اند، باز هم حائز اهمیت است. مسائل مربوط به آسیب‌شناسی اجتماعی در جامعه ما نسبت به سایر حوزه‌های جامعه شناسی گسترده است و حجم در خوری از پژوهش‌های انجام شده در عرصه علوم اجتماعی به پژوهش‌های آسیب شناسی اجتماعی اختصاص دارد. تنوع و حجم پژوهش‌ها در این حوزه نشان دهنده ضرورت‌های جامعه و مسائلی است که جامعه دچار آن است. از سوی دیگر هنگامی که نتایج پراکنده، که در چندین تحقیقاتی وجود دارند به یکدیگر مرتبط می‌گردند، شبکه دائمی دانش به جریان می‌افتد و نتایج و راهکارهای با اتصال به یکدیگر می‌توانند در ابعاد متفاوت به حل یک مسأله منجر شوند. از این رو بدیهی است که بخش عمده ای از فایده‌های که بر این گونه تحقیقات مترتب است متوجه دستگاه برنامه ریزی و اجرایی شود. فایده دیگر نتایج این گونه تحقیقات استفاده از آنها در نظام آموزشی دانشگاهی است. اطلاعات ناشی از موقعیت یک حوزه مطالعاتی در جامعه می‌تواند مورد توجه استادان و دانشجویان قرار گیرد و همین طور در غنی سازی متون درسی مفید واقع شود. جز اینها دانشجویان با آشنا شدن با نقاط ضعف روش شناسی موجود در جامعه می‌توانند در جهت رفع آن تلاش کنند و نظام آموزشی بدین طریق به دنیای پژوهشی متصل می‌گردد.

البته کار فراتحلیل با دشواری‌هایی نیز همراه است و مشکلات زمانی بیشتر می‌شود که با مطالعات گوناگونی در حوزه موضوعی مشترک مواجه هستیم. هر یک از این مطالعات، متغیرها، روش‌ها و نمونه‌های متفاوت و گاه ناهمساز با یکدیگر را انتخاب کرده‌اند و از همین روی با نتایج متفاوتی مواجه شده‌اند. پراکندگی، تنوع و تفاوت در نتایج تحقیقات ممکن است به این تصور دامن بزند که کار پژوهشی در حوزه علوم اجتماعی تنها اتلاف هزینه است و همین طور این خطر وجود دارد که رفته رفته مطالعات پژوهشی در این حوزه غیر علمی پرهزینه و بی فایده تلقی شود.

با توجه به اینکه در فراتحلیل، پروژه‌های متعدد با نتایج متفاوتی از لحافل غنای پژوهشی وجود دارد یعنی برخی پروژه‌ها حاوی یافته‌های ناچیز و برخی نتایج خوبی را در بردارند بر مشکل فراتحلیل بیش از پیش افزوده می‌شود. از این رو در این پژوهش حتی الامکان تلاش کردیم که معیارهایی را انتخاب کنیم تا فاصله علمی و محتوایی پروژه‌ها به حداقل برسد. بر این اساس به پروژه‌هایی که متعلق به سالهای اخیر بودند، توجه بیشتری شد و تنها برای دستیابی به حد نصابی برای پژوهش به سال‌های گذشته مراجعه کردیم. همین طور موضوعات آسیب شناسانه در حوزه جامعه شناسی، حقوق و جرم شناسی و علوم رفتاری به طور کلی حذف گردید و به موضوعاتی توجه شد که در حال حاضر در مملکت ما بیشتر به دانشکده علوم اجتماعی اختصاص دارد. از طرف دیگر پایان نامه‌های تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری در اولویت قرار گرفته‌اند و در نهایت به تحقیقاتی که از لحاظ روش شناسی و با نتایج بسیار فقیر بوده‌اند، توجهی نشده است. با احتساب این معیارها در این طرح چهل پروژه و پایان نامه تحصیلی مورد پژوهش و بررسی قرار گرفته‌اند.

هدف‌های پژوهش

هدف اصلی اجرای این طرح بررسی تحقیقات انجام شده در ایران در زمینه آسیب شناسی اجتماعی است. در این فرایند پژوهشی، موضوعات مطالعه شده دسته بندی، روش‌های به کار گرفته شده بررسی و یافته‌های این تحقیقات دسته بندی و تحلیل شده است. همچنین مدل‌های تحقیقاتی رایج که در این تحقیقات بیشتر مورد استفاده قرار گرفته استخراج و معرفی و پیشنهادهای کاربردی این تحقیقات جمع آوری و تحلیل شده است. نمودار صفحه بعد هدف‌های کلان موضوعی پژوهش را در ۹ مورد آسیب های اجتماعی انتخاب شده، نشان می‌دهد. این مقاله دارای دو بخش خواهد بود. بخش اول شامل دسته بندی و طبقه بندی عناصر بنیادین پژوهش‌هاست که در برگیرنده طبقه بندی عناوین، هدف‌ها، مبانی نظری و تجربی پژوهش، روش شناسی و در نهایت طبقه بندی و فراتحلیل نتایج خواهد بود. بخش دوم به ارزیابی روش شناسانه پژوهش‌ها اختصاص خواهد یافت که بر مبنای آن پروژه‌ها از منظر روش شناختی مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت.

بخش اول:طبقه بندی عناصر بنیادین پژوهش‌ها

روش شناسی پژوهش

– روش اصلی در این طرح، مطالعه اسنادی از نوع تحلیل محتوای متون است. در این مطالعه تحقیقات انجام شده در حوزه آسیب شناسی اجتماعی در کلانشهر تهران بررسی و اطلاعات مورد نیاز در دسته بندی موضوعی، روش شناسی یافته‌ها و پیشنهادها ارائه خواهد شد و مورد تحلیل و فراتحلیل قرار خواهند گرفت.

جامعه آماری و میدان مطالعه عبارت خواهد بود از پروژه پایان نامه تحصیلی که به موضوع آسیب شناسی اجتماعی اختصاص داشته است. در یک بررسی مقدماتی بیش از یک صد عنوان در زمینه آسیب شناسی اجتماعی به دست آمد که در این میان چهل پروژه و پایان نامه تحصیلی، بر اساس معیارهای زمان اجرای طرح، جامعه شناسی بودن موضوع پژوهش،

شناخت عوامل مؤثر بر رفتار انحرافی ۲- ترسیم مدل شیکه روابط علی در رفتار انحرافی

عوامل و زمینه های جرائم و کجروی‌های اجتماعی

هدف های کلان در قالب‌های موضوعی

1-

1-شناخت عوامل بزهکاری جوانان و نوجوانان ۲-بررسی تئوریه سازی نوین در این حوزه ۳- بافتن هم شکلیها در رفتار بزهکاران

عوامل بزهکاری جوانان و نوجوانان

1-راهیابی به شرایط خاص پیش فرض‌های اعتیاد در کلان شهر تهران ۲-بررسی فرایندهای مهیا کننده بستر اعتياد ۴- شناسایی تبیولوژی معتادان در کلانشهر تهران

اعتیاد

١- بررسی علل و انگیزه های خودکشی در کلانشهر تهران 2- بررسی تطبیقی میزان خود کشی 3- استخراج نوغ غالب خودکشی در کلانشهر تهران

خودکشی

1- بررسی علل اجتماعی سرقت در کلانشهر تهران ۲- تأثیر ارزش‌های حاکم بر خانواده و دوستان بر سرقت

سرقت

١- بررسی علت های اساسی طلاق در کلانشهر تهران 2- یافتن هم شکلی های مطلقين ها

طلاق

۱- شناخت تکدی در فرهنگ شهری ۲- مطالعه خصیصه‌های متکدیان و کمک کنندگان به آنها

تکدی

١- بررسی علل و انگیزه‌های گرایش به روابط نامشروع ٢- تأثیر فروماندگی و آسیب پذیران در فروماندگی آنها

مفاسد جنسی

1- بررسی علل مؤثر در ارتکاب قتل ۴- طبقه بندی انواع قتل در کلانشهر تهران 3- مطالعه تطبیقی قتل در مناطق مختلف کلانشهر تهران

قتل

مقطع تحصیلی پایان نامه، و رعایت حداقلی از قواعد روش شناسانه و نتایج آزمون‌ها گزینش شده‌اند.

-تکنیک جمع آوری اطلاعات بر اساس طرح پرسشنامه معکوس و سؤالهای ارزیاب در پرسشنامه خواهد بود که بعد از جمع آوری اطلاعات لازم مورد بررسی و تحلیل قرار خواهند گرفت. تکنیک تجزیه و تحلیل بر مبنای تفسیر طبقه بندی‌های انجام شده و تحلیل همسازی ساختمان پژوهش استوار خواهد بود.

طبقه بندی مبانی نظری و تجربی پژوهش‌های تحلیل شده

در دسته بندی نظریه‌های آسیب شناسانه، در مطالعات پژوهشی، پی می‌بریم که چه نوع تئوری‌هایی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته‌اند و چه تئوری‌هایی از سهم کمتری برخوردار بوده‌اند و اینکه آیا این پژوهش‌ها توانسته‌اند وظیفه به آزمون کشاندن تئوری‌ها را عهده دار شوند؟ و نتیجه آزمون چه بوده است؟

در یک تقسیم بندی نظریه‌های مربوط به آسیب شناسی اجتماعی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

الف) نظریه‌های زیست شناختی

ب )نظریه‌های روانشناختی

ج) نظریه‌های جامعه شناختی

از میان پژوهش‌های مورد مطالعه ۲۰ درصد فاقد مبانی نظری‌اند، در حالی که این نسبت در ادبیات تجربی تحقیق به ۴۰ درصد می‌رسد. این تفاوت نشان دهنده بی‌توجهی پژوهشگران به مطالعات پیشین در کارهای پژوهشی است. یکی از نقاط ضعف عمده روش شناسانه در پژوهشهای مورد مطالعه، فقدان بهره‌گیری از تجربه‌های علمی گذشته است.

با جمع‌آوری کل نظریه‌های مطرح شده در ۴۰ پروژه تحقیقاتی و دسته‌بندی این نظریه‌ها در قالب‌های مطرح شده‌ای چون زیست شناسی، روانشناسی و جامعه شناسی، سهم هر یک از تئوری‌ها در کل پژوهش‌ها به شرح زیر بوده است:

تئوری‌های زیست شناختی 8ت/۷ درصد، تئوری های روانشناختی 7/15 درصد و تئوری های جامعه شناختی 4/76 درصد.

در میان تئوری‌های جامعه شناختی، سهم تئوری‌های انگیزشی ۴۶ درصد، تئوری‌های فرهنگی ۴۱ درصد و تئوری‌های کنترل ۱۳ درصد بوده است. جدول شماره ۱ سهم هر یک از تئوری‌ها را در حوزه‌های نه گانه انتخابی نشان میدهد.

نظریه‌ها موضوع	زیست شناختی (درصد)	روان‌شناختی (درصد)	جامعه شناختی (درصد)
برس عوامل بکاری جوانان و نوجوانان	3/7	2/4	5/88
بررس عوامل ظهور کجروی و جرم	5	10	85
اعتیاد	5	5	90
خودکشی	0	30	70
سرقت	3/4	2/4	6/91
قتل	9	19	73
طلاق	0	18	7/69
مفاسد اجتماعی	0	20	80
تکدی	40	20	40

نتیجه‌ای که از این جدول به دست می‌آید این است که سهم تئوری‌ها در حوزه‌های مختلف آسیب شناختی یکسان نیست. مثلا در حوزه مطالعاتی طلاق و خودکشی و مفاسد جنسی، به نظریه‌های زیست شناختی هیچ توجهی نشده در حالی که به وفور از نظریه‌های روانشناختی استفاده شده است.

از مجموعه تئوری‌های جامعه شناختی، همان طور که در جدول دیده می‌شود، نظریه‌های انگیزشی بیشترین فراوانی و نظریه‌های کنترل کمترین فراوانی را داشته‌اند. توزیع این فراوانی در همه حوزه‌های مطالعاتی آسیب شناختی یکسان نیست. نظریه انگیزشی را حوزه‌های طلاق، خودکشی و تکدی بیش از حوزه‌هایی چون قتل و مفاسد جنسی و اعتیاد مطرح شده است. در مقابل نظریه‌های کجروی فرهنگی در حوزه‌هایی چون مفاسد اجتماعی و اعتیاد و قتل بیش از حوزه‌های فوق مورد استفاده قرار گرفته است. به طور مثال نظریه‌های انگیزشی در طلاق ۵۵ درصد و نظریه کجروی فرهنگی ۱۰ درصد مورد استفاده قرار گرفته است. در مقابل در اعتیاد از نظریه کجروی فرهنگی بیش از نظریه انگیزش استفاده شده است. در نظریه های کنترل که در کل پژوهشها کمترین سهم را دارد، در عوض طلاق، سرقت و اعتیاد دارای بیشترین سهم است ( ۳۵ درصد، 2/18 درصد و 4/ 17 درصد). حوزه‌هایی که کمترین توجه را به نظریه‌های کنترل نشان داده‌اند عبارت‌اند از خودکشی(۵ درصد)، تکدی و بزهکاری جوانان و نوجوانان (۵ درصد). علی رغم آنکه در رتبه بندی کلی، نظریه انگیزشی بالاترین و نظریه کنترل پایین‌ترین سهم را داشته است، با مطالعه حوزه‌های متفاوت آسیب شناختی این ترتیب تغییر می‌کند.

طبقه بندی روش شناسی پژوهش‌ها

در این بخش پژوهشهای مورد مطالعه به تفکیک روش، تکنیکهای نمونه گیری، تکنیک جمع آوری اطلاعات، میدان مطالعه، فرضیات و ماهیت تحقیق، بررسی و طبقه بندی می‌شوند و در نهایت سهم هر یک از این مقوله‌ها در روش‌شناسی محاسبه می‌گردد.

در جدول شماره ۲، ۴۰ پروژه تحقیقاتی به لحاظ روش شناختی تفکیک و طبقه بندی شده است:

طبقه بندی فرضیه‌های تحقیق

فرضیه‌ها از ابزار اساسی روش شناسی در ساختمان یک پروژه محسوب می شوند. در واقع فرضیه‌ها بنای ننلری ساختمان تحقیق را به بنای روش شناسی آن مرتبط می سازند و از این نظر اهمیت خاصی دارند. با این حال در برخی از ساختمانهای پژوهشی نیازی به فرضیه احساس نمی‌شود و در برخی از روش شناسیها فرضيات جایی ندارند. در پژوهشهایی که به بررسی ما مربوط می شوند ۶۵ درصد پروژه ها دارای فرضیه بوده و ۳۵ درصد بقیه از فرضیه استفاده نکرده‌اند. مقایسه این تناسب نشان دهنده استفاده از فرضیه‌ها در بسیاری از پروژه‌هاست، این نتیجه با استفاده غالب از روش پیمایشی در مطالعات بررسی شده همخوانی دارد. در این بخش مجموعه فرضیه‌هایی که در پروژه‌های مورد بررسی جمع‌آوری شده‌اند، ارزیابی می‌شوند. متغیرهای محوری در فرضیه‌ها استخراج و میزان ارتباط آنها با نظریه‌های متنوع آسیب شناختی ارزیابی می‌شود. فرضیه‌های این تحقیقات همه در یک سطح نبوده‌اند. دسته ای از فرضیه‌ها از نظر میزان ارتباط آنها با نظریه‌های متنوع آسیب شناختی ارزیابی می‌گردند. این فرضیه‌ها و نمونه های دیگری از آن به دلیل چند متغیره بودن، بدیهی نبودن، کارایی نتایج فرضیه‌ها و رسایی گزاره‌های آن از جمله فرضیه‌های مناسب تحقیق بوده اند. دسته دوم شامل فرضیه‌هایی است که صلابت فرضیه‌های درجه یک را ندارند اما در نوع خود دارای مقبولیت اند. به عنوان مثال: این دسته از فرضیه‌ها گر چه متغیرهای پیچیده و متنوعی ندارند و تحلیل مسیر آنها به روشنی ممکن است، اما اولا آزمون پذیرند، ثانیا شفاف و واضح اند، ثالثا نتایج آنها قابل استفاده است.

ردیف	حوزه مطالعاتی	ماهیت پروژه	روش تحقیق	تعداد فرضیه‌ها	حجم نمونه (نفر)	میدان مطالعه	تکنیک نمونه گیری	تکنیک جمع آوری اطلاعات	تکنیک تجزیه و تحلیل
1	عوامل ظهور کجروی و جرم	کاربردی	اسنادی – پیمایشی	6	140	زندانهای تهران	نمونه گیری مطبق	مصاحبه، مشاهده مستقیم، رجوع به اسناد و مدارک پرسشنامه	کی دو ، تای کندل ، کرامر، ضریب توافق
2	عوامل ظهور کجروی و جرم	بنیادی	پیمایشی – میدانی	18	120	زندان	نمونه گیری مطبق	مصاحبه و پرسشنامه	کی دو و رگرسیون و آزمون T
3	عوامل ظهور کجروی و جرم	بنیادی	اسنادی – تحلیل محتوا	9	30	زندان قصر	تصادفی ساده	مشاهده مستقیم رجوع به اسناد، پرسشنامه	طبقه بندی و تحلیل محتوی، مقایسه زوجی
4	جرم و بزهکاری جوانان	کاربردی	پیمایشی – میدانی	7	120	زندان قصر	–	مصاحبه و پرسشنامه	کد دو آمار توصیف، آزمون T
5	خودکشی	بنیادی	اسنادی – تطبیقی در دو مقطع زمانی	9	ز	کلیه مناطق 22 گانه تهران	–	اسناد و مدارک	رگرسیون همبستگی تفکیکی، آزمون T
6	مفاسد اجتماعی	کاربردی بنیادی	پیمایشی – میدانی و تحلیل محتوا	24	200	زنان تحت پوشش مراکز بازپروری	نمونه گیری سهمیه ای	رجوع به اسناد و مدارک مصاحبه ، مشاهده	آمار توصیفی، آزمونهای آماری، کی دو، تای کندال. گامای گودمن ، دی سامر
7	جرم و بزهکاری جوانان	بنیادی-کاربردی	پیمایشی – آزمایشی	39	150	کانون اصلاح تربیت تهران	نمونه گیری سهمیه ای	پرسشنامه	رگرسیون، تحل همبستگی
8	سرقت	کاربردی	پیمایشی – میدانی	4	140	سارقین در دادگستری تهران	تصادفی ساده	پرسشنامه	کی دو . تای کندال و آمار توصیفی
9	قتل	کاربردی بنیادی	اسنادی – تطبیقی	7	48 واحد منطقه ی در دو مقطع زمانی	مناطق ۲۲گانه تهران	___	رجوع به استاد و مدارک	رگرسیون ، تحلیل مسیر
10	خودکشی	کاربردی	پیمایشی – میدانی	4	20	شهرستان تهران	تصادفی ساده	پرسشنامه	کی دو، آمار توصیفی
11	طلاق	کاربردی	اسنادی	__	357 پرونده	دادگاه عمومی شهید بهشتی	تصادفی ساده	اسناد و مدارک	تحلیل اسنادی
12	جرم و بزهکاری نوجوانان	کاربردی	پیمایشی – میدانی	__	480 بزهکار 18-13 ساله	کانون اصلاح و تربیت	تصادفی ساده	پرسشنامه	آمار توصیفی، کی دو، آزمون T
13	عوامل ظهور کجروی و جرم	کاربردی	پیمایشی – میدانی	7	100	زندان شهرستان تهران	تصادفی ساده	پرسشنامه	ضریب همبستگی، کی دو
14	اعتیاد	کاربردی	پیمایشی – میدانی	6	603	زندان	نمونه گیری سیستماتیک	پرسشنامه	کی دو- ضریب توافق
15	عوامل ظهور کجروی و جرم	کاربردی	اسنادی	__	__	خانواده های ایرانی	__	اسناد و مدارک	تحلیل اسنادی
16	بزهکاری نوجوانان	کاربردی	پیمایشی – میدانی	__	80	کانون اصلاح و تربیت	نمونه گیری سیستماتیک	پرسشنامه	رگرسیون، کی دو
17	سرقت	کاربردی- بنیادی	اسنادی-تطبیقی	10	__	15 منطقه از مناطق تهران	__	اسناد و مدارک	تحلیل رگرسیون، کی دو
18	جرم و بزهکاری نوجوانان و جوانان	کاربردی- بنیادی	پیمایشی – میدانی	6	80	دانش آموزان راهنمایی در تهران	نمونه گیری مطبق	پرسشنامه	کی دو، آمار توصیفی
19	خودکشی	کاربردی- بنیادی	پیمایشی – میدانی	10	36	خودکشی ها در شهر تهران	نمونه گیری سیستماتیک	پرسشنامه،  رجوع به اسناد و مدارک	کی دو، رگرسیون
20	خودکشی	کاربردی- بنیادی	پیمایشی-اسنادی	17	52	مناطق شهری تهران	نمونه گیری مطبق	رجوع به اسناد و مدارک، مصاحبه همراه با پرسشنامه	آرمون همبستگی، کی دو
21	جرم و بزهکاری نوجوانان	بنیادی	اسنادی	__	__	متون و تحقیقات در ارتباط با موضوع	__	اسناد و مدارک	__
22	عوامل ظهور جرائم و کجروی	کاربردی	اسنادی	13	320	کل مجرمین دستگیر شده سال 1370 در تهران	نمونه گیری تصادفی ساده	مصاحبه و پرسشنامه	آمار توصیفی، کی دو، رگرسیون،
23	طلاق	کاربردی	اسنادی	__	__	اسناد موجود در تهران	–	اسناد و مدارک	روش تجزیه عاملی ارتباط هاٰ جدول علل طلاق
24	بزهکاری نوجوانان	کاربردی	پیمایشی-اسنادی	__	420	اسناد تاریخی	نمونه گیری سیستماتیک	اسناد و مدارک، پرسشنامه و مصاحبه	–
25	اعتیاد	کاربردی	اسنادی	__	__	اسناد تاریخی	__	اسناد و مدارک	–
26	مفاسد جنسی و اخلاقی	کاربردی	پیمایشی-اسنادی	__	420	اسناد و مدارک در امور قضایی مراکز بازپروری	نمونه گیری سیستماتیک	اسناد و مدارک، پرسشنامه و مصاحبه	__
27	سرقت	کاربردی	اسنادی	__	__	اسناد و مدارک مربوط به سرقت	__	اسناد و مدارک	__
28	علل جرم و بزهکاری	کاربردی	اسنادی	__	__	پرونده ها	–	اسناد و مدارک	–
29	علل ظهور جرائم و کجروی	بنیادی	اسنادی	__	__	مقالات  و تحقیقات	__	اسناد و مدارک	__
30	قتل	کاربردی	پیمایشی – میدانی	__	792	زندانیان مراکز استان ها	تصادفی ساده	مصاحبه و پرسشنامه	کی دو- رگرسیون- آنالیز واریانس
31	قتل	بنیادی-کاربردی	آزمایش	8	240	کانون اصلاح و تربیت	نمونه گیری سمیه ای هدفدار	مشاهده مشارکتی و پرسشنامه	کی دو- آزمون های آماری کرامر، سامرز گاما
32	جرم بزهکاری نوجوانان	کاربردی	آزمایش	8	240	کانون اصلاح و تربیت	نمونه گیری سهمیه ای هدفدار	مشاهده مشارکتی و پرسشنامه	ضریب توافق، آزمون T تحلیل مسیر، رگرسیون
33	طلاق	بنیادی		8	90 پرونده	پرونده زنان و مردان مطلقه	تصادفی ساده	اسناد و مدارک	آمار توصیفی- کی دو- آزمون F
34	اعتیاد	کاربردی	پیمایشی – میدانی	10	120	زندان قصر	نمونه گیری مطبق	مصاحبه و پرسشنامه	آزمون آمار- کی دو- کرامر
35	سرقت	کاربردی- بنیادی	پیمایشی – میدانی	7	نامعلوم	سارقین زندانی	سهمیه ای	مصاحبه و پرسشنامه	تحلیل عامل و رگرسیون
36	بزهکاری جوانان	کاربردی- بنیادی	پیمایشی – میدانی	10	38	زندان	نمونه گیری سیستماتیک	مشاهده مشارکتی و پرسشنامه	آمار توصیفی- کی دو- رگرسیون
37	اعتیاد	کاربردی	پیمایشی – میدانی	6	350	معتادان زندانی و مراکز بازپروری تهران	نمونه گیری سیستماتیک	مشاهده مشارکتی و پرسشنامه	آمار توصیفی- کی دو- رگرسیون
38	تکدی	بنیادی	اسنادی – میدانی	__	__	متکدیان شهر تهران	–	مصاحبه و پرسشنامه	آمار توصیفی- مدل جدول سازی
39	اعتیاد	بنیادی-کاربردی	پیمایشی – مقایسه ای	4	240	مراکز بازپروری شورآباد و قرچک	نمونه گیری سهمیه ها	مصاحبه و پرسشنامه	کی دو- رگرسیون
40	بزهکاری نوجوانان	کاربردی	پیمایشی – میدانی	11	123زیر 25سال	ندامتگاه تهران	تصادفی ساده	مصاحبه و پرسشنامه	کی دو- رگرسیون- کرامر و…

اما دسته سوم از فرضیه‌ها هیچ یک از امتیازهای فوق را ندارند. این فرضیه‌ها مغلق، گنگ و ناکار آمد و آزمون ناپذیرند. این نوع فرضیه‌ها از جمله فرضیه‌های ضعیف و سست تحقیقات مطالعه شده‌اند، که فاقد معنای روشن، بی‌ارتباط با موضوع تحقیق، آزمون ناپذیر و بدیهی به نظر می‌رسند.

از سوی دیگر هیچ فرضیه ای با نظریه‌های زیست شناختی همسو نبوده است. 7/6 درصد فرضیه‌ها از دل نظریه‌های روانشناختی بیرون آمده و 6/40 درصد فرضیه‌ها به نظریه‌های انگیزشی، 4/39 درصد به نظریه‌های کجروی فرهنگی و 3/13 درصد به نظریه‌های کنترل تعلق داشته‌اند. نتیجه آنکه دو نظریه انگیزشی و کجروی فرهنگی بیش از سایر منابع نظری در فرضیه سازی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

متغیرهای محوری و مهمی که فرضیه‌ها بر آن تکیه داشته‌اند، استخراج و سهم هر یک در فرضیه‌ها مشخص شده است. این متغیرها شامل نقش خانواده، دوستان و همکاران، محیط مدرسه، ساختار اجتماعی و نظام ارزشی و ویژگیهای مرتبط با فرد مانند سن، جنس، پایگاه فرد، در آمد، مذهب و نوع شغل فرد و… بوده‌اند. 3/39 درصد كل فرضیه‌ها در قالب ویژگیهای مرتبط با فرد و بعد از آن 3/26 درصد فرضیه‌ها مطرح کننده تأثیر ساختار اجتماعی و نظام ارزشی جامعه در بروز جرم و بزهکاری بوده و ۱۸ درصد فرضیه‌ها نیز بر نقش خانواده تأکید داشته اند. ۱۰ درصد به گروه دوستان و همالان و تنها 4/6 درصد به نقش محیط مدرسه در بزهکاری و جرائم توجه کرده‌اند.

ترکیب و طبقه بندی نتایج تحقیق

1. فراتحلیل نتایج هنگامی ضرورت می‌یابد که تحلیلهای متعدد و متنوعی در انبار یک حوزه علمی ذخیره شده باشند، بنا بر این فراتحلیل مسبوق به تحلیلهای موجود در یک حوزه علمی است. تأخیر بهره گیری از روش فراتحلیل در جامعه ما بدین علت است که انبارهای دانش ما چندان مملو نیستند. پژوهش در جامعه ما هنوز جوان است. از این گذشته به دلیل ضعف روش شناسی و عدم ارتباط ارگانیک پژوهشهای انجام شده با یکدیگر در سالهای مختلف، به نظر می‌رسد که وضعیت پژوهش در جامعه ما فرایند انباشتی خود را طی نمی‌کند. به عبارت دیگر ترکیب و تدوین نتایج، به دلیل پراکندگی بیش از حد موضوعات مطالعه شده، عدم دسترسی دقیق به کلیه کارهای پژوهشی، پراکندگی و عدم ارتباط سازمانهای تحقیقاتی و پژوهشی با یکدیگر، عدم تعامل تبادل پژوهشگران با یکدیگر، عدم استفاده لازم و کافی از نتایج پروژه های مشابه، به سختی قابل تحقق است.

۲. نکته قابل توجه، به عنوان مانعی برای انجام فراتحلیل نتایج، فقر نتایج است. نتایج به دست آمده، در اکثر تحقیقات به دلیل ضعف روش شناختی و ضعف تئوریک، چندان متقن نیست، بنابراین انجام فراتحلیل با تکیه بر این نتایج بیش از پیش مشکل می‌شود.

٣. انباشت و ترکیب نتایج در مطالعه حاضر با تکیه بر طبقه بندی هدفها در این مطالعه صورت گرفته است، با توجه به نکات مطرح شده به ترکیب نتایج می پردازیم. البته نتایج به دست آمده لزوما برآمده از دل فرضیه‌ها نیست زیرا برخی تحقیقات اسنادی مورد تحلیل، فاقد فرضیه بوده اند.

دسته بندی راهکارهای ارائه شده در پژوهشهای باز تحلیل شده

١. امکانات و فرصتهای مشروع برای گذراندن اوقات فراغت در اختیار افراد گذاشته شود. 2.رسانه‌های ارتباطی نباید شکاف بین ایده آل ها و واقعیتهای موجود در جامعه را افزایش دهند. ۳. متنبه ساختن خانواده‌ها به امر نظارت مطلوب والدین بر فرزندان ضروری است. ۴. زمینه اشتغال و تأمین فرصتهای شغلی مشروع برای اینکه افراد بتوانند به بخشی از هدف‌های خود دست یابند، ایجاد شود. ۵. رفاه اجتماعی، گسترش مدارس، پارکها، نظارت صمیمانه تر دستگاههای ذیربط می‌تواند در محلات حاشیه نشین و فقیر، در کاهش جرم مؤثر باشد.

6. شرایط آسانتر برای ازدواج و مسکن جوانان فراهم شود. ۷. برنامه تفکیک زندانیان بر پایه‌های: سابقه مجرمیت، سن، خطرناک بودن زندانی و نوع جرم به طور صحیح انجام شود. ۸. برای زندانی در داخل زندان کار ایجاد شود. 9. بهینه سازی نظام باز پروری زندانیان با استفاده از دانش علمی جدید، کارشناسان متخصص و فضای مطلوب زیست زندانیان و… ۱۰. آموزش مجرمان در زندان

بخش دوم: فراتحلیل روشی مطالعات مورد بررسی

الف – روش شناسی ارزیابی مطالعات

هر پروژه حاوی بخشی از روشی است که طرق منطقی رسیدن به هدفهای پروژه را هدایت می‌کند. یک پروژه تحقیقی در زمینه مسائل آسیب شناختی، معطوف به موضوعی عینی و واقعی است. در حالی که مطالعه حاضر به جای توجه به مسائل آسیب شناختی موجود در جامعه، به پروژه‌هایی می‌پردازد که به این مسائل توجه نشان داده‌اند. در بخش اول این مطالعه با یک واسطه با واقعیت خارجی مرتبط می‌شدیم و به طبقه بندی و فراتحليل نتایج توجه نشان میدادیم. در این بخش داده‌های مورد مطالعه و میدان تحقیق، خود پروژه‌ها هستند. نه از آن باب که پنجره‌ای به سوی واقعیت‌اند تا از درون آنها به جهان بیرون بنگریم، بلکه از این بابت که قبل از هر چیز به دنبال چگونگی استحکام روایی و بنای منطقی همین پنجره‌ها هستیم. به عبارت دیگر در این بخش به ارزیابی محتوایی پروژه‌ها کاری نداریم، بلکه بر اساس رویکرد روش شناختی به کالبد شکافی پروژه‌ها می‌پردازیم و عناصر بنیادین ساختمان پژوهشی را در حفظ معیارمندی و همسازی میانشان مورد مطالعه قرار می‌دهیم.

ارزیابی روش شناختی مطالعات انجام شده در یک حوزه تخصصی، یک محور مطالعاتی مستقل و در عین حال نو ظهور است. این ارزیابی در پاسخ به این سؤال‌ها پدید آمده که علت اساسی بی ثمر یا کم ثمر بودن مطالعات انجام شده در یک حوزه چیست؟ و چرا این مطالعات گره از کار فروبسته‌ای نمی‌گشاید؟ و چرا نتایج به دست آمده ضعيف هستند؟

فرض بنیادین این روش شناسی این است که علت اساسی ممکن است در کیفیت ساختمان‌های تحقیقاتی موجود در این پروژه‌ها نهفته باشد. مسأله تنها این نیست که آنها از چه روشی بهره گرفته‌اند، بلکه فراتر از آن چگونگی طرح موضوع، هدف، مبانی تئوریک و تجربی، روش شناسی، نتایج و راهکارها و ارتباط منطقی و عملی این عناصر با یکدیگر محور ارزیابی این بخش از مطالعه حاضر است. بدیهی است یکی از مهمترین ثمرات این گونه مطالعات گشودن شدن باب گفتگویی روش شناختی در حوزه علوم اجتماعی است که می‌تواند مهیا کننده بستر مطالعات به سمت حوزه‌های بومی علوم اجتماعی در ایران باشد. برای ارزیابی ساختمان تحقیق در این پروژه به مبادی معرفت شناختی و روش شناختی آن می‌پردازیم:

١. مبادی معرفت شناختی ارزیابی روشی

یک پروژه تحقیقاتی شامل عناصر و اجزایی است که سازمان یک طرح تحقیقاتی را بنا می‌کند. این اجزا و عناصر برای دستیابی به نتایج مطلوب باید معیارمند و دارای انسجام و همسازی کامل باشند. این عناصر عبارت اند از: عنوان تحقیق، طرح مسأله، مبانی نظری و تجربی تحقیق، روش شناسی تحقیق، نتایج تحقیق و راهکارهای تحقیق. دو طریق برای حصول منطقی این ارزیابی ممکن است.

۱ – ۱.  ارزیابی معیارمندی هر جزء از تحقیق

در این رویکرد هر جزء از پروژه از عنوان آن تا راهکارها و پیشنهادها، صرفنظر از ارتباط و همسازی‌اش با عناصر دیگر، مورد بررسی قرار می‌گیرد.هر بخش از یک پروژه حاوی معیارهایی برای آن بخش است که یک محقق باید به آن توجه داشته باشد.

۲ – ۱. ارزیابی همسازی عناصر و اجزاء تحقيق

در رویکرد دوم عناصر مختلف یک تحقیق صرفنظر از اینکه معیارهای علمی خود را رعایت کرده باشند یا نه، در تناسب با یکدیگر و در نهایت به عنوان مجموعه‌ای که همه اجزای آن باید با یکدیگر همساز و همخوان باشند، در نظر گرفته می‌شوند. در غیر این صورت تحقیق دچار تنش ساختاری خواهد شد و نتایج متقن و علمی از آن به دست نخواهد آمد. تناسب منطقی و روشی هر جزء با جزء دیگر و هر عنصر با كل عناصر باید به طریق علمی و روشی بررسی گردد.

معیارهای منطقی ارزیابی تناسب اجزاء عبارتند از :

ارزیابی روشی معیارمندی مجموعه اجزای پژوهش

اگر مجموعه عناصر مورد بررسی را در یک ساختمان پژوهشی کنار هم قرار دهیم و امتیازهای آنها را برای یک پروژه تحقیقاتی در نظر بگیریم، آنچه به دست می آید امتیازی است که یک پروژه تحقیقاتی از لحاظ رعایت معیارهای علمی در عناصر ساختمان پژوهشی خود داراست.

بر اساس امتیازهای موجود ۴۰ درصد پژوهشها امتیاز بالایی را از لحاظ رعایت معیارمندی در عناصر خود داشته‌اند. به عبارت دیگر می‌توانیم بگوییم تنها ۴۰ درصد از پروژه‌های مطالعه شده در حوزه آسیب شناسی اجتماعی ایران، فاقد اشكال روشی بوده‌اند. در ۴۰ درصد دیگر پژوهشها به طور متوسط معیارهای روشی را رعایت کرده‌اند و به عبارت دیگر به رعایت پاره‌ای از معیارها بی توجه بوده‌اند و بالاخره ۲۰ درصد از پژوهشهای مطالعه شده پایین ترین امتیاز لازم را کسب کرده‌اند و تقریبا ساختمان پژوهشی این پروژه‌ها فاقد استحکام علمی و روشی بوده است. مجموعه عناصر مورد بررسی در این پروژه عبارت اند از تعیین چگونگی ارتباط موارد زیر:

عنوان تحقیق با موضوع آن، هدف تحقیق با موضوع آن، مبانی نظری و تجربی با موضوع، مبانی نظری و تجربی با هدفها، روش شناسی با عنوان و موضوع، روش شناسی با هدف، روش شناسی با مبانی نظری و تجربی، نتایج با عنوان و موضوع، نتایج با هدفها، نتایج با مبانی نظری، نتایج با روش شناسی، راهکارها با عنوان و موضوع، راهکارها با هدفها، راهکارها با مبانی نظری و تجربی، راهکارها با روش شناسی و راهکارها با نتایج بر اساس مقیاس‌هایی که ساخته‌ایم ۴۰ مورد تحقیقات مطالعه شده از نمره ۲۱ تا ۶۳ قرار می‌گیرد.

فراتحلیل روش شناختی پروژه های مورد بررسی

پژوهش در حوزه آسیب شناسی، همانند دیگر حوزه‌های جامعه شناختی، از فرایند و مراحل ویژه‌ای تبعیت می‌کند. احتساب میزان دقت پژوهشگران در رعایت مراحل پژوهش و همین طور رعایت معیارها و تناسب اجزایی ساختمان پژوهش، از جمله هدفهای مطالعه حاضر است.

۲. ارزیابی چارچوب متعارف تحقیقاتی

در جامعه ما بدلیل عدم ارتباط اندیشمندان علوم اجتماعی با یکدیگر، شیوه ثابت و معیار پذیرفته شده‌ای برای اجرای یک پژوهش وجود ندارد. در کتاب‌های روشی، گاهی مراحل و فرایندهای متفاوت به چشم می‌خورد. با این حال پژوهشها می‌توانند متکی بر فرایندها و مراحل تحقیق متعارفی باشند که عموما با یکدیگر اشتراک دارند. در 5/52 درصد مطالعات مورد بررسی شیوه‌های متعارف تحقیق رعایت شده است. اما در 5/37 درصد مطالعات، شیوه‌ها در شکل منطقی آن رعایت نشده و فرایندها و مراحل از بسیاری جهات مغشوش بوده است. از جمله می‌توان، تداخل هدف‌های پژوهش با طرح مسأله، حذف مبانی نظری و مطالعات تجربی، عدم رعایت تقدم هدفهای تحقیق در برابر شیوه نظری، ادغام راهکارهای پژوهش با نتایج، عدم رعایت دقیق منابع و مآخذ را، ذکر کرد.

در ۱۰ درصد دیگر از پروژه‌های مورد بررسی توجه چندانی به مراحل یک پژوهش علمی نشده است و سرفصل‌های پژوهش خود را بنا به طبع و سلیقه خودشان تعیین کرده‌اند.

بنابراین در بخش قابل توجهی از پژوهش‌ها، در رعایت مراحل تحقیق، کوتاهی شده است، هم از این رو ضروری است خبرگان این حوزه شیوه متعارف و فرایندی استاندارد شده در پژوهش علوم اجتماعی پیشنهاد و معرفی کنند.

٢. وضعیت عناصر و اجزای ساختمان تحقیق

بهترین وضعیت به هدف‌های تحقیق و روش‌شناسی تحقیق مربوط می‌شود که در هر دو مورد مجریان 5/57 درصد از پروژه‌ها توانسته‌اند معیارهای علمی این بخشها را به خوبی مورد توجه قرار دهند. در زمینه طرح مسأله، این نکته قابل ذکر است که در بخش عمده‌ای از پروژه‌ها مسائل دقیق و گویا مطرح نشده‌اند. جای بسط منطقی و تشریح جامعه شناختی مسائل در بیش از ۵۵ درصد پروژه‌ها خالی است. در زمینه مبانی نظری و تجربی تحقیقات باید گفت که تنها در ۲۵ درصد از تحقیقات مبانی قابل قبولی عرضه شده است. در ۵۰ درصد از تحقیقات همواره نقاط ضعفی در زمینه رعایت معیارهای روشی ملاحظه شده است. همواره بخشی غیر جامعه شناختی در مبانی نظری وجود داشته که معمولا اثراتی در جهت دهی پروژه نداشته است. محققان کمتر مشخص کرده‌اند که از حجم انبوهی که تحت عنوان مبانی نظری در گزارش بود نقل کرده‌اند، دقیقا از کدام نظریه یا نظریه‌ها در تحلیل خود بهره جسته اند. از نقاط ضعف اساسی در این بخش این است که نظریه‌ها کمتر برای تحلیل و تبیین مورد استفاده قرار گرفته‌اند، بلکه تنها تحقیق از جنبه های نظری آنها انباشته شده است.

این موضوع، مبین ویژگیرپژوهش‌های تجاری است که در آن محقق برای خوشایند کارفرما، حجم کثیری از مطالب بلااستفاده و نامربوط با تئوری‌ها را در پروژه خود می‌گنجاند . طبق مطالعه انجام شده در ۷۱ درصد از پروژه‌ها و پایان نامه‌ها بیش از ۲۰ درصد از حجم مطالب صرفا به بیان تئوری‌هایی از این نوع اختصاص یافته است. در حالی که تنها در 12/5 درصد از پروژه ها، ۸ درصد از حجم پژوهش مصروف این بخش شده است. اگر چه نمی‌توان حد معين واستاندارد شده‌ای از میزان استفاده از تئوری‌ها در پژوهش ارائه داد، اما بلااستفاده ماندن این حجم کثیر از تئوری‌ها در پژوهشهای آسیب شناختی، نشان دهنده ضعف بنیادی در این بخش از تحقیق است.

در بخش روش شناسی گر چه وضعیت بهتری نسبت به سایر عناصر تحقیق مشاهده شده است، با این حال همین قسمت نیز دارای ضعف‌های اساسی است. برای نمونه رعایت منطق فرضیه سازی مورد توجه محققان بوده است. در برخی پژوهشها به روشنی مشخص نشده است که کدام فرضیه تأیید و کدام رد شده اند.در بخش دیگری از پژوهشها، بالاخص پایان نامه‌های دانشجویی، همواره فرضیه‌هایی وجود دارند که مورد آزمون قرار نگرفته‌اند. علی رغم آنکه از نظر روشی محدودیتی برای استفاده از تعداد فرضیه‌ها نیست، در پروژه هایی از فرضیه‌های متعدد و غنی استفاده شده و در مقابل تحقیقاتی با فرضیه‌های کم و فقیر انجام شده است که البته گاهی قلت فرضیه‌ها در برخی از پژوهشها مانع دستیابی به نتایج قابل استفاده شده است.

از دیگر نقاط ضعف روش شناسی پروژه‎‌های کمی، عدم استفاده از تکنیکهای مطلوب و پیشرفته تجزیه و تحلیل اطلاعات است، مثلا تکنیک‌های تحلیل میسر، تحلیل عوامل و … بسیار کم مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

در حوزه نتایج تحقیق، تنها در 5/37  درصد از پروژه‌ها نتایج متقن و معتبر ارائه شده است. بقیه یافته‌ها یا مبتنی بر بنیان‌های علمی نبوده و یا فاقد بنیان نظری بوده‌اند. در بسیاری از یافته‌ها کمتر به متغیرهای اساسی اجتماعی که بتوان به واسطه آن به حل مسائل پرداخت، اعتنایی کرده‌اند. همچنین محققان این دسته از پروژه‌ها در ذکر نتایج، توجهی به برد تعمیم آن نداشته‌اند و در برخی موارد نتایج خود را همراه با افراط در تعمیم بخشی ذکر کرده‌اند.

در زمینه راهکارهای پژوهشی تنها در ۲۵ درصد از پژوهشها راهکارهای معتبر و تحقق پذیر ارائه شده است. بسیاری از راهکارها بدون در نظر گرفتن امکانات و توانایی جامعه مطرح شده‌اند. بعلاوه برخی از راهکارها آن قدر کلی هستند که معمولا حتی بدون انجام تحقیق هم مسئوولان و برنامه ریزان آنها را مطرح می‌کردند. اعتبار عملی این گونه راه حلهای پیشنهادی نیز کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

ضعف عمده شاید به این مطلب مربوط می‌شود که اساسا تجربه استفاده از رهنمودهای طرحهای پژوهشی در مراکز و سازمانهای اجرایی بسیار کم است. از آنجا که پژوهشها بلااستفاده باقی می‌مانند و کمتر در برنامه‌ریزیها مورد استفاده قرار می‌گیرند، محققان و پژوهشگران هم کمتر به تحقق پذیری و ساز و کارهای دقیق اجرایی راهکارها توجه دارند. با مطالعه تطبیقی در ساختمان پژوهش، پی می بریم بیشترین ضعف پروژه‌ها، در طرح مسأله، مبانی تئوریک و تجربی و نتایج تحقیق و راهکارهای پژوهش است. از این رو باید به این عناصر از پژوهش بیشتر توجه شود.

در نهایت تنها در ۴۰ درصد از پروژه‌ها، معیارهایی را که برای اجزا و عناصر تحقيق برشمردیم، در حد قابل قبولی مورد توجه قرار گرفته‌اند. در ۴۰ درصد دیگر نسبت به برخی از معیارها در بخشی از عناصر ساختمان پژوهشی سستی وجود داشته است و ۲۰ درصد از پروژه‌ها نیز از لحاظ رعایت معیارمندی اجزا و عناصر تحقیق حد پایینی داشته‌اند. با اندک تأملی می‌توان گفت که تحقیقات و پایان نامه‌ها از لحاظ رعایت معیارهای پژوهشی در وضعیت مناسبی قرار ندارند و از این منظر باید بیشتر مورد توجه واقع شوند.

۳.همسازی میان عناصر ساختاری تحقیق

یکی از معضلات روش شناختی در پژوهشهای مطالعه شده، عدم همسازی بین موضوع تحقیق و عنوان تحقیق است. این ضعف بیشتر ناشی از عدم توجه محققان در تفکیک بین این دو مفهوم است. در کارهای پژوهشی بیشتر محققان مایل‌اند عناوینی کلی‌تر و عام‌تر نسبت بدانچه مطالعه می‌کنند، انتخاب شود. این بزرگنمایی عناوین پژوهشی بی ارتباط با سوگیری تجاری تحقیقات اجتماعی در ایران نیست. آنچه در مطالعه حاضر به دست آمده است مبین این است که حدود ۴۵ درصد مطالعات و تحقیقات عناوینی نامتناسب با موضوعی که در مورد آن مطالعه شده، انتخاب کرده‌اند. هدفهای پژوهشی در ۳۰ درصد از پروژهای مورد بررسی، همواره همان‌هایی نبوده‌اند که موضوع آن پژوهشها به دنبال آن بوده است. برخی از پژوهشها هدفهایی بیش از آنچه از عنوان تحقیق برمی ‌خیزد، مطرح کرده بودند و برخی دیگر از پژوهشها بخشهایی از اهداف را، که می‌توانست متناسب با موضوع پژوهش طرح باشد، فراموش کرده‌اند.

بخش عمده و قابل توجهی از ضعف عدم همسازی عناصر پژوهشی به عناصری برمی‌گردد که با مبانی نظری و تجربی پروژه‌ها مرتبط می‌شوند. مبانی نظری همواهر حاوی عناصری ناهمساز با دیگر عناصر تحقيق بوده‌اند. حجم گسترده مبانی نظری و غیر جامعه شناختی بودن بخشی از نظریه‌ها از عواملی هستند که به این ناسازگاری دامن می‌زنند. بخشی از نظریه‌ها که در پروژه‌ها ذکر شده‌اند موجب ناهمسازی با موضاعت تحقيق و هدفهای آنها گردیده‌اند. در ۵۵ درصد از پروژهها، مبانی نظری و تجربی می‌تواند منبع قابل توجهی برای فرضیه سازی پروژه‌ها تقلی گردد. در حالی که این همسازی در بخشی از پروژه‌ها به حداقل می‌رسد و همواره پتانسیل عمده فرضیه سازی که در این منابع وجود دارد چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

با استخراج حداکثر فرضیه‌های ممکن از منابع مذکور دو فایده علمی بر آن مترتب می‌شود: یکی اینکه غنای فرضیه‌های تحقیقات به حداکثر می‌رسد و این خود به غنای نتایج مدد می‌رساند و دیگر آنکه از این طریق مدل‌های نظری و یافته‌های تجربی پیشین مجددا محک زده و بدین طریق به اعتبار یافته‌ها در حوزه مطالعاتی کمک می‌شود.مع الوصف مطالعه حاضر حاکی از انفصال مبانی نظری و تجربی با فرضیه سازی و در نهایت با نتایج تحقیق است. این نکته که زبان نتایج تحقیق باید آمیخته با زبان چارچوب تحلیل باشد نیز باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد. نتایج پژوهش‌ها از این حیث بسیار فقیرند؛ حال آنکه تنها در سایه ارتباط با چارچوب نظری و استفاده از تجربه‌های مطالعات گذشته است که تحقیقات فعلی می‌توانند به سطح نظریه پردازی برسند. تنها در ۱۵ درصد از پروژه‌ها همسازی بین مبانی نظری و تجربی با نتایج تحقیقات به چشم می‌خورد. عمده مطالبی که تحت عنوان نتایج در تحقیقات آورده شده، صرفا توصیف ساده آزمون فرضیه‌ها و تجزیه و تحلیل جدولهای آماری است، در حالی که نتایج به دست آمده باید در چارچوب نظری مطرح شده تبیین گردند و از توصیف صرف داده‌ها فراتر روند. تنها در چنین صورتی است که جامعه شناس فراتر از آماردان قرار می‌گیرد. تقليل نتایج جامعه شناختی به نتایج آماری یکی از ضعف‌های عمده روشی این مطالعات است. بنابراین از آنجا که تایید یا رد فرضیه‌ها و نتایج آماری ناشی از آزمون در قالب نظری فرضیه‌ها تبیین نمی‌شوند، در بخش نتایج تحقیق هم شاهد تأیید یا رد هیچ مدل نظری نبوده‌ایم.

مهمترین نتیجه این ناهمسازی، بیش از حد، این است که تحقیقات آسیب شناختی در ایران روند انباشتی خود را طی نکرده است. در حالی که تنها با پیوند نتایج به دست آمده در پژوهش‌های متفاوت است که دانش بومی مرتبط با موضوع در فرایند زمانی خلق می‌شود و رشد می‌کند.

در مورد راهکارهای تحقیقات نیز این ناهمسازی مشهود است. برخی از راهکارها فراتر از چیزی است که میتوان از موضوع پژوهش انتظار داشت، برخی از آنها اساسا ربطی به مسأله پژوهش ندارند و برخی دیگر هم مبهم و بسیار کلی و برای مسؤولان اجرایی و کارشناسان، فاقد استفاده علمی هستند. دو بخش عنوان تحقیق و راهکارهای تحقیق به طور مشابهی دچار ناهمسازی با عناصر دیگر ساختمان پژوهش‌اند؛ چون به دلیل عدم تسلط فضای علمی بر تحقیقات (و حضور علائق سیاسی و اجرایی و به طور کلی سلیقه‌های تجاری) پژوهشگران طالب بزرگنمایی عناوین و ارائه راهکارهای کلی و غیر علمی هستند.

پژوهشگران باید توجه بیشتری به نقش مبانی نظری و تجربی و ارتباط آن با سایر عناصر تحقیق و بهینه سازی روابط بین این عناصر داشته باشند. بر طور خلاصه از مجموعه تحقیقاتی که مورد مطالعه قرار گرفته اند تنها در 5/32 درصد از تحقیقات همسازی قابل توجهی میان عناصر تحقیق وجود داشته است: ناهمسازی ارگانیک میان عناصر در 5/37 درصد از پژوهش‌ها مشاهده شده و در ۳۰ درصد از تحقیقات این اختلال ارگانیک و ناهمسازی بسیار زیاد بوده است. به عنوان یک نتیجه کلی می‌توان گفت که وجود ناهمسازی ارگانیک بین عناصر پژوهشی و عدم توجه به معیارمندی عناصر ساختمان پژوهش، حکایت از آسیب‌های جدی در مطالعات و تحقیقات آسیب شناختی ما دارد.

نمونه‌هایی از ضعف معیارمندی و ناهمسازی ارگانیک در مطالعات آسیب شناختی

• مطالعه‌ای تحت عنوان دریوزگان، پژوهشی در شناخت تکدی در ایران (ساروخانی ۱۳۸۱) انجام گرفته است که در اینجا سعی می‌شود به عنوان نمونه، بخشی از ناهمسازی‌های موجود در این پروژه را نشان دهیم:
• الف. از ۲۸۲ صفحه کل پژوهش ۹۰ صفحه به مباحث نظری اختصاص یافته است. صرفنظر از این حجم ناهمساز برای پروژه، عمده مباحث به نظریه‌های زیست شناختی و نظریه‌های غیر جامعه شناختی چون دهخدا، سعدی و غزالی اختصاص یافته که در نهایت محقق از این حجم انبوه نتوانسته استفاده‌ای در نتیجه گیری و دیگر اجزای تحقیق ببرد. تحقیقات تجربی و پیشین این پروژه تنها اختصاص به مطالعه انجام شده بیهقی (قرن ۴) دارد که نشان دهنده رعایت نکردن معیارهای جامعه شناختی در ساختار پژوهش است.
• ب. روش تحقیق این پروژه علاوه بر روش اسنادی، روش پیمایش و میدانی است که با تکمیل پرسشنامه و مصاحبه همراه بوده، در صورتی که در طراحی پرسشنامه، تحقيق فاقد فرضیه‌ها بوده است، در حالی که در طرح مسأله و هدفها به ریشه کن کردن تکدی اشاره شده است. تحقیق بیشتر توصیفی است تا تحقیق علّى، چونکه نتایج مطرح شده صرفا توصیف ویژگیهای سنی، جنسی و… متکدیان و کمک کنندگان به متکدیان بوده است.

ج. محقق از مبانی نظری هیچ استفاده‌ای در روش شناسی (فرضیه سازی) و نتایج نکرده و صرفا در حد ارائه یک گزارش اکتفا کرده است، در حالی که طرح مسأله اشاره به ریشه کنی تکدّی دارد.

د.خلاصه آنکه پروژه مورد برری هیچ گونه نتایج جامعه شناختی دربرنداشته و به توصیف های آماری و جمع آوری نظریه‌های صاحب‌نظران در باب تکدّی تقلیل یافته است.

۲. در مطالعه‌ای تحت عنوان بررسی از هم گسیختگی خانواده، فقير اقتصادی و اعتیاد به جرایم سرقت و فروش مواد مخدر عنوان نادرست و ناساز تحقیق قبل از هر چیز مورد توجه قرار می‌گیرد. این مطالعه فاقد طراحی درست مسأله و فاقد مطالعات تجربی پیشین است. راهکارهای مطرح شده در این مطالعه کلی و در عین حال نامرتبط با نتایج تحقیق است. در بخش مبانی نظری به ذکر یازده نظریه در باب انحرافات پرداخته که تنها از دو نظریه در فرضیه سازی استفاده شده است و نتایج تحقیق نیز ارتباط محتوایی با مبانی تئوریک ندارد. نتایج با هدفهای مطرح شده ناهمساز است. در هدف‌ها ذکر شده است که محقق به دنبال تبیین و ریشه جویی جرم‌های سرقت و فروش مواد مخدر است، در حالی که در این موارد تبیینی صورت نگرفته است.

٣. مطالعه‌ای تحت عنوان بررسی تأثیر و تداخل پاره فرهنگ زندانیان در پروسه اجتماعی شدن مجدد انجام گرفته که ناهمسازی‌هایی در این پژوهش مشاهده می‌شود. از نظر مبانی تئوریک و نظریه‌های جامعه شناختی بسیار ضعیف است. در بخش منابع نظری از تاریخچه و فلسفه زندان سخن گفته، در حالی که مطالعه پاره فرهنگ، به تئوری‌های جامعه شناختی خاص خود نیاز دارد. از تحقیقات تجربی پیشین بهره‌ای نبرده است. در فرضیه سازی از تئورهایی استفاده کرده که در مبانی تئوریک تشریح نشده و منابع اخذ فرضیه‌ها را نیز ذکر نکرده است. در آزمون فرضیه‌ها تأیید یا رد فرضیه‌ها را به صورت منفرد و برای هر فرضیه روشن نکرده است. بین نتایج تحقیق با چارچوب نظری آن همخوانی وجود ندارد. به جای طرح راهکارهای مربوط از راهکارهایی یاد کرده که با موضوع پژوهش، هدف‌ها و نتایج به دست آمده سنخیتی ندارد. برای مثال به عنوان راهکار آورده است: نوسازی ساختمان و رسیدگی هر چه بیشتر به نظافت اتاق‌ها روشن است که این راهکار ربطی به جامعه پذیری مجدد زندانیان و پاره فرهنگ آنها ندارد.

۴. در مطالعه تطبیقی دگرکشی جنائی در مناطق مختلف کلانشهر تهران از مجموع ۱۳۱ صفحه پروژه ۸۷ صفحه تنها به چارچوب نظری و مطالعات تجربی پیشین اختصاص یافته است. حجم ناموزون این بخش از تحقیق در برابر بخش‌های دیگر از شیوه‌های رایج در پروژه‌هایی است که مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. با توجه به این حجم از مطالب تئوریک و ذکر پیشینه تجربی، در فرضیه سازی استفاده بسیار کمی از نظریه‌ها شده است. نظریه‌های زیست شناختی بدون استفاده و تنها برای حجیم کردن تحقیق آورده شده‌اند. هدف‌ها با نتایج سر ستیز دارند؛ در حالی که در این تحقیق ذکر شده است که هدف‌های تحقیق آزمون مدل تحلیلی از چارچوب نظری استنتاج شده، ارائه مدل بازسازی شده، کمک به برنامه ریزان جهت کاهش این نوع جرائم است نه مدل تحلیلی تدوین شده و نه مدل مورد آزمون و بازسازی قرار گرفته و نه اساسا راهکاری در بخش نتایج برای تقلیل این نوع جرم ارائه شده است. پروژه‌های دیگر کمابیش از چنین ضعف‌هایی برخوردارند که برای پرهیز از اطاله کلام از ذکر آن خودداری می‌شود.

نتایج و راهکارها ‌

۱. بازبینی پژوهش‌های انجام شده در حوزه آسیب شناسی نشان داده است که پژوهش در جامعه ما، نیاز شدید به ساماندهی مجدد دارد. موضوعات پژوهشی، فرآیند اجرای پژوهش، روش‌های به کار گرفته شده و تدوین نتایج و راهکارها، باید مورد تجدید نظر روش شناختی قرار گیرند و دارای دقت علمی باشند. دستیابی به دقت عملی، مدیون مطالعاتی از این قبیل فراتحلیل‌هاست تا در سایه این گونه مطالعات با رفع کاستی‌های روش شناختی، پژوهش‌ها سامان بهتری یابند.

۲. مطالعه حاضر، وضعیت تحقیقات اجتماعی در ایران، خصوصا تحقیقات آسیب شناسی اجتماعی را روشن می کند و علاوه بر فوایدی که در ساماندهی و سامان یابی نفلام پژوهشی دارد، به نظام آموزشی در این حوزه هم مدد می‌رساند. اختصاص یافتن فصل‌هایی از کتاب‌های درسی آسیب شناسی اجتماعی به وضعیت تحقیقات در این حوزه در جامعه ما، می‌تواند ذهنیت دانشجویان را از فضای آموزشی به فضای پژوهشی سوق دهد و از این طریق با رفع کاستی‌های مطرح شده در نظام پژوهشی موردنظر مواد درسی آموزشی اصلاح و تکمیل گردد.

٣. نتایج این پژوهش به نوعی می‌تواند برای محققان و استادن این حوزه، سازمانهای پژوهشی و مراکز اداری و اجرایی مورد توجه واقع شود و زمینه‌های همکاری بین این سه حوزه را فراهم کند. در سایه اتصال این عناصر با یکدیگر، آموزش، پژوهش و برنامه‌ریزی، مجال بیشتری برای آشنا شدن با یکدیگر می‌یابند که نتایج آن می‌تواند در غنای متون درسی، اصلاح نظام پژوهشی و حل مشکلات اجتماعی از طریق برنامه ریزی کمک مؤثری باشد.

۴. بر اساس نتایج فراتحلیل حاضر می‌توان به برخی از ضعف‌های موجود در حوزه آسیب شناسی اجتماعی اشاره کرد. طبقه‌بندی عناوین و موضوعات نشان داده است که سه دسته کمتر از همه، مورد توجه محققان قرار گرفته‌اند. اول اینکه از مطالعه جرائم مربوط به کودکان و آسیب‌هایی که زمینه‌های آن میان کودکان است و بیشتر مرتبط با این گروه سنی است، غفلت شده است؛ دوم اینکه مطالعات راجع به زنان در جامعه ما بسیار کمتر از مطالعات مربوط به مردان است؛ کجرویها و جرائم اختصاصی که مخصوص زنان است می‌تواند زمینه‌ای مناسب برای مطالعه و بررسی باشد و سوم اینکه مسائل آسیب شناختی مربوط به کهنسالان نیز در خور توجه بیشتر است که به دلیل جوان بودن جامعه ما کمتر به آن پرداخته شده است.

۵. دسته بندی هدف‌ها حاکی از آن است که هدف‌های پژوهشی جایگاه مهمی دارند. اما هنگامی که آنها را با نتایج به دست آمده مقایسه می‌کنیم به فاصله بین آن دو پی می‌بریم. نتایج تحقیقات بسیار کمتر از آن چیزی است که محقق در هدف به دنبال آن است. حلقه واسطی که هدف‌ها را به نتایج ملحق می‌کند مبانی نظری و تجربی و روش شناختی تحقیق است. ضعف اساسی در این دو، بالاخص در فرضیه سازی، زمینه شکاف بین هدف‌ها و نتایج را فراهم می‌کند. فقر مقولات تجربی و مطالعات پیشین، گستردگی بی مورد مبانی نظری، عدم استفاده از مدل‌های نظری ترکیبی از جمله مواردی است که در تحقیقات آسیب شناسی مشاهده شده است.

در روش شناسی، فرضیه‌ها لولایی میان مبانی نظری و سایر اجزای روش شناسی هستند که عملکرد آنها به استحکام و غنای تحقیقات منجر می‌شود. برخی از پژوهش‌ها از این نقش اساسی فرضیه‌ها غافل‌اند. عدم توجه و مطالعه باند بزهکاران در حال فعالیت، گروه متکدیان و … موجب غفلت از استفاده روش مشاهده مشارکتی در پژوهشها شده است. مشاهده مشارکتی موجب نتایج دقیقتری می‌شود. برعکس پرسشنامه که به شئ شدن مددجویان و بزهکاران منجر می‌گردد، مشاهده مشارکتی با انسانی‌تر کردن پژوهش، ما را در دستیابی به نتایج معتبر مدد می‌رساند. از سوی دیگر در روشهای کمی، عدم استفاده از تکنیک‌های جدید و پیچیده آماری از جمله نقائص دیگری هستند که در روش شناسی وجود دارد.

6. فراتحلیل نتایج، در حوزه‌های متفاوت آسيب شناختی، یکسان نیست. مثال بررسی علل بزهکاری نوجوان و جوان، بررسی علل قتل در ایران و… نسبت به حوزه‌هایی چون سرقت، طلاق و وضعیتی مناسبتر دارند، اما نتایج عموما در تحقیقات مورد نظر فاقد بنیان‌های نظری است. فقر فرضیه‌ها، عدم اتصال مناسب به مقولات تجربی تحقیق و عدم بهره گیری از شیوه تحلیل و نظری تحقیق، موجب شده است که نتایج مطالعات با هدفهای اولیه تحقیقات خود فاصله پیدا کند. عدم دسترسی به نتایج مناسب و غنی یکی دیگر از مشکلات اساسی تحقیقات ماست. به همان میزان راهکارهایی که تحقیقات ارائه می‌دهند فاقد اعتبار علمی و و کار تحقق پذیری در ارائه راهکارها مورد توجه قرار نمی‌گیرد و از توانایی جامعه مورد نظر نیز، با توجه به امکانات و هزینه‌ها، در اجرای راهکارها غفلت می‌شود. نسخه درمان، اغلب با دردی که پزشک تشخیص می‌دهد در ارتباط است. این ارتباط در پژوهش‌های اجتماعی به حداقل می‌رسد و به عبارت دیگر راهکارها کمتر متکی بر نتایج تحقیقات هستند.

۷. بر اساس ارزیابی روشی ساختمان تحقیق، اختلال ارگانیکی اجزا و عناصر تحقیق یکی دیگر از ضعف‌های پژوهش‌های آسیب شناختی است. برخی از تحقیقات معیارهای علمی و روشی را در عناصر تحقیق خود مورد توجه قرار می‌دهند. به عنوان مثال بعضی تحقیقات از نظر اصول فرضیه سازی مشکلات اساسی دارند. این قبیل موارد نشان دهنده این است که آموزش روش تحقیق در حوزه علوم اجتماعی همچنان محتاج تأکید و ترویج فراوان است. پرورش ناصحیح دانشجویان رشته علوم اجتماعی در درس روش ممکن است یکی از مشکلات اساسی در بنا کردن یک طرح پژوهشی معیارمند باشد. ناهمسازی ارگانیک موجود در عناصر تحقیق از جمله مواردی است که باید به رعایت نکردن معیارمندی عناصر تحقیق افزوده شود. پژوهشگر باید بپذیرد که عناصر بنیادین تحقیق (موضوع، هدف، مبانی فکری و تجربی فرضیه‌ها، روش نتایج و راهکار) با یکدیگر ارتباطی منطقی دارند، به گونه‌ای که هر یک از این عناصر همواره کننده مسیر برای عنصر بعدی تحقیق است و دستیابی نتیجه‌ای متقن منوط به رعایت این همسازی و همخوانی با عناصر پیشین تحقیق است.

۸. اگر توصیف، تفسیر و تبیین، سه حلقه کلیدی در یک فرایند مرتبط باشند، در آن صورت در اغلب پژوهش‌های مورد مطالعه ما تا مرز تفسیر پیشتر نرفته‌اند و هم از این رو ضعف دیگر موجود در پژوهش‌های آسیب شناختی، فقدان تبیین جامعه شناختی از فرضیه‌ها و آزمون آنها و نتایج به دست آمده است و به همین جهت تفسیر داده‌ها محقق را از جامعه شناس به آمارشناس تبدیل می‌کند. البته پرسشنامه گرایی افراطی در تحقیقات علوم اجتماعی در جامعه ما از جمله مواردی است که به آماری شدن پژوهش‌ها منجر شده است، در تبیین جامعه شناختی نتایج، محقق باید بازگشتی به چارچوب نظری و تحلیل خود داشته باشد . مطالعه حاضر نشان داده است که این بازگشت انجام نمی‌شود و به دلیل انقطاع این حلقه ارتباطی، تبیین نتایج صورت نمی‌گیرد. با توجه به فقدان این ارتباط هیچ مدل نظری مورد آزمون قرار نمی‌گیرد، ترمیم نمی‌شود و لذا از دل نتایج نیز هیچ مدل نظری بیرون نمی‌آید و زمانی که نتایج تحقیقات نتوانند بستر مناسب نظری را موجب گردند سخن گفتن از دانش بومی ممکن نخواهد بود.

9. تحقیقات اجتماعی در ایران رو به سوی فردگرایی و تجزیه گرایی دارد. به این معنا که محقق خود را در یک فضای به هم پیوسته از مجموع تحقيقات و پژوهشگران حس نمی‌کند. تجزیه گرایی تحقیقات دو پیامد منفی دارد: اول اینکه بین تحقیقات هیچ گونه گفتگویی وجود نخواهد داشت، در حالی که تنها در سایه مواجهه تحقیقات با یکدیگر و استفاده از تجربه‌های متنوع است که پژوهش‌ها بر دوش یکدیگر سوار می‌شوند و دانش را به پیش می‌برند. انفصال ارتباط محققان در یک رشته مشترک، عدم اطلاع از تحقیقات متنوع در یک حوزه مشترک و محرمانه تلقی شدن نتایج پژوهش‌ها در برخی سازمان‌ها و اداره‌ها از جمله عواملی است که مانع تعامل میان تحقیقات می‌شود. دومین پیامد منفی تجزیه گرایی این است که محققان خود را بیرون از یک جهان علمی همبسته و مرتبط با یکدیگر در نظر می‌گیرند. بنابراین یک پژوهش آسیب شناسی هنگامی که در شرف اجراست، تنها به عنوان یک پروژه که برای فلان سازمان انجام می‌گیرد، به اجرا در می‌آید و کمتر پژوهشگری است که اجرای پژوهش‌های خود را در جهت تکوین و پیشرفت جامعه شناسی انحرافات در ایران قرار دهد. از اینرو محصولات تحقیق در امتداد پروژه بزرگتری تحت عنوان جامعه شناسی کلانشهر تهران قرار نمی‌گیرند، بلکه پراکنده، مجزا و بی‌ارتباط با یکدیگر در جامعه باقی می‌مانند. تجزیه پژوهش‌ها نشان داده است که حوزه آسیب شناسی به عنوان یک حوزه جامعه شناختی جایی در ذهن پژوهشگران ما ندارد و اینان تنها سرگرم اجرای پروژه خود هستند، بدون آنکه خود را و تحقیق خود را در یک فرایند علمی در آن حوزه ببینند.

۱۰. بعد از چندین دهه، و انجام تحقیقات و پژوهش‌ها، هیچ تعامل و تعاطی روش شناختی در جامعه ما شکل نگرفته است. مباحث روشی صرفا ترجمه ناتمام و ناقص فرآورده‌های غربی است. اساسا این بحث که روش‌های رایج و به کار گرفته شده در ایران تا چه اندازه می‌تواند واقعیت‌ها را درک کند، مغفول افتاده است. استفاده از روش‌های رایج و معین در تحقیقات علوم اجتماعی بیشتر ناشی از مد تحقیقاتی خطاست و فاقد پایه‌های بنیانی معرفت شناختی و روش شناسی است. در جوامع غربی روشها از روش شناسی‌ها متولد شده اند، اما در جامعه ما روش‌ها جدای از روش شناسی مورد توجه هستند. از این رو وجود مباحث روش شناسی به اندازه آموزش روش در دانشگاه‌های ما ضرورت دارد. برای نقد، در ترمیم و یا ابداع روشی نو در تحقیقات علوم اجتماعی، به گفتمان روش شناسی میان پژوهشگران و دانشمندان این علم نیاز داریم. بنابراین ضعف بنیادین موجود در تحقیقات این است که روش‌ها بدون هیچ استدلال نظری و روش شناختی در تحقیقات به کار گرفته می‌شوند. در صورتی که روش‌های دیگری نیز وجود دارند (از جمله روش کیفی در مطالعات علوم اجتماعی) که مورد غفلت قرار گرفته است.

۱۱. اجرای طرح‌های فراتحلیل ممکن است بتواند با شناسایی نقاط انفصال و انقطاع پژوهش‌ها، آنها را به یکدیگر ملحق کند و از این طریق علاوه بر استفاده و به کارگیری نتایج طرح‌ها زمینه مناسب برای دستیابی به سوی دانشی بومی صورت پذیرد. از اینرو فراتحلیل با تفکیک حوزه‌های تخصصی تر به مدت هر پنج سال یکبار در تحقیقات شهری کلانشهر تهران پیشنهاد می‌شود. امید است بدین ترتیب ضعف‌های دیگ پژوهش‌ها شناسایی و ترمیم گردد و فرایند بهینه سازی تحقیقات روند مطلوب خود را طی کند.

پیشنهاده و راهکارها

پیشنهادها و راهکارها را می‌توان در سه بخش آموزشی، پژوهشی و برنامه ریزی تفکیک کرد که عملا یکی از سازمان‌ها تصدی آن را بر عهده دارد.

1. 1. بخش آموزش

در این بخش از مجموعه نتایج به دست آمده در فراتحلیل مطالعات انجام شده، می‌توان در تکوین مباحث علم آسیب شناسی کمک گرفت. لذا پیشنهاد می‌شود جزوه‌ها و کتاب‌های آسیب شناسی، بخشی از مباحث خود را به نتایج به دست آمده در مطالعات فراتحلیل اختصاص دهند و در صورتی که مطالعات فراتحلیل تداوم یابد، فصل‌هایی تحت این عنوان در کتب درسی منظور گردد. پیشنهاد دیگر این است که در جزوه‌ها و کتاب‌های درسی روش تحقیق، بخشی از فصل‌ها به مباحث فراتحلیل و ارزیابی مجدد تحقیقات اختصاص داده شود. بدیهی است نقد روش شناختی پژوهش‌های انجام شده در متون درسی می‌تواند فرایند بهینه سازی روشهای تحقیق در علوم اجتماعی را شتاب بخشد. بنابراین اطلاعات مربوط به وضعیت موجود روش در جامعه به طور مستمر در کلاسهای درس عرضه و کاستی‌های روشی موجود در حوزه آکادمیک مورد بحث قرار می‌گیرد و از این طریق پژوهشها و نتایج تحقیقات به حوزه‌های آکادمیک متصل خواهند شد.

2. بخش پژوهش

یکی از مشکلات تحقیق فقدان چارچوب معین مراحل تحقیقات اجتماعی است. هر دانشگاه و موسسه پژوهشی چارچوبی برای فرایند تحقیقات تدارک دیده است که با دیگری متفاوت است. پیشنهاد می‌شود که انجمن با کمیته‌ای از استادان و پژوهشگران به صورت سالانه مباحث روش شناسانه تحقیقات اجتماعی را نقد و ارزیابی کنند و از جمله چارچوبی استاندارد شده از مراحل کار یک پژوهش را برای تمام مؤسسه‌ها و مراکز دانشگاهی ارائه دهند.

انجام دادن مطالعات موازی در سایر حوزه‌های علوم اجتماعی می‌تواند گسترده دیگر تحقیقات را وسعت بخشد تا به وسیله آن روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی و پژوهش‌های انجام شده از طریق آن، مورد ارزیابی و نقادی جامع‌تری قرار گیرند. بنابراین برای بررسی جامع‌تر ضرورت دارد در دیگر حوزه‌‌های علوم اجتماعی مطالعات انجام یافته بررسی شوند تا در سایه اتصال نتایج این تحقیقات، نظلام به هم پیوسته‌ای از وضعیت موجود در تحقیقات اجتماعی به دست آید.

بر اساس نتایج به دست آمده در تحقیق حاضر در حوزه آسیب شناسی اجتماعی می‌توان پیشنهادهای زیر را مطرح کرد.

الف. به مسائل و آسیب‌های زنان، به اندازه مردان توجه شود.

ب. در مطالعه تحقیقات با عنوان بزهکاری جوانان و نوجوانان، تحقیقات دختران از پسران تفکیک شود. به عبارت دیگر تحقیقات به طور مستقل در زمینه مسائل دختران با پسران انجام گیرد.

ج. در بررسی و مطالعه انحرافات، دختران از زنان، و پسران از مردان، جداگانه مطالعه گردند. د. به روش‌های کیفی و همچنین روش مشاهده مشارکتی در برابر پرسشنامه توجه بیشتری شود.

ه. در روش‌های از نوعی بررسی، برای روزآمد کردن تحلیل تحقیق از تکنیکها و مدل‌های تحلیل پیشرفته‌تر استفاده شود.

و. نتایج تحقیق حاضر به صورت خلاصه در اختیار محققان و مراکز پژوهشی قرار گیرد تا ذهن پژوهشگران به پژوهش‌های مربوط و مقوله فراتحلیل مطالعات انجام شده معطوف گردد.

٣. بخش برنامه ریزی

یکی از مهم‌ترین هدف‌های پژوهش‌ها و تحقیقات آن است که نتایج خود را به مراکز برنامه ریزی و تصمیم گیری عرضه کنند. به نظر می‌رسد باید استراتژی خاصی اتخاذ گردد تا امکان استفاده از نتایج تحقیق در مراکز برنامه ریزی میسر شود. آزمون راهکارها و نتایج تحقیقات صحنه مناسبی برای ارزیابی مجدد آن تحقیقات خواهد بود. در سایه اتصال پژوهش‌ها با سازمان‌های اجرایی، در تحقیقات پویایی بیشتری را شاهد خواهیم بود.

پیشنهاد می‌شود که از طریق برگزاری سمینارها و جلسه‌ها و تدوین آیین نامه‌های مناسب، موجبات ارتباط و اتصال محققان با کارشناسان برنامه ریزی از یک طرف و استفاده از نتایج تحقیقات انجام شده در نظام برنامه ریزی از طرف دیگر فراهم گردد .

مآخذ

– آغاسی، محمد حسن (۱۳۸۸)، پژوهشی در مورد عوامل شدت جرم جوانان افغانی در تهران، زندانی در ندامتگاه قصر و قزل حصار، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

–آقا بخشی، حبیب الله (۱۳۸۱)، رویکرد مددکاری اجتماعی در زمینه اثرات اعتیاد بر نظام خانواده، پروژه تحقیقاتی، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی

– اسماعیلی، رضا (۱۳۸۳)، بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر بزهکاری نوجوانان، جوانان اصفهان، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– امانت، حمدی (۱۳۸۳)، بررسی عوامل اجتماعی بزهکاری نوجوانان در تهران، رساله کارشناسی ارشد، دانگاه تربیت مدرس.

– بشیری، حسین علی(۱۳۸۴)، بررسی رابطه جرم و جنایت با درآمد، تحصیلات، گرایش مذهبی، بعد خانوار، اشتغال، تأهل، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– پاشازانوسی، نورالله (۱۳۸۴)، علل و انگیزه طلاق در شهرستان نوشهر، راسله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– پیران، پرویز (۱۳۸۱)، بررسی اعتیاد و بازپروری معتادان، پروژه تحقیقاتی، سازمان بهزیستی کشور.

– توسیلی، غلامعباس (۱۳۸۲)، آسیبها و انحرافات اجتماعی و رابطه آن با مشارکت اجتماعی، پروژه تحقیقاتی بخش جامعه شناسی شهری و کار و صنعت مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، دانشگاه تهران.

– جوانی، فریبا (۱۳۸۵)، خانواده و انحرافات، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– حسین، محمد مهدی (۱۳۸۵)، بررسی سرقت نوجوانان در کانون اصلاح و تربیت شعبه تهران، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– زمانی پور، خلیل (۱۳۷۶)، بررسی رابطه از هم گیسختگی خانواده، فقر اقتصادی و اعتیاد با جرایم سرقت و فروش مواد مخدر، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– زنده دل، حمزه (۱۳۸۴)، پژوهش پیرامون علل و انگیزه‌های خودکشی در استان گیلان، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– ساروخانی، باقر(۱۳۸۱)، دریوزگان، پژوهشی در شناخت تکدّی در ایران، پروژه تحقیقاتی، سازمان بهزیستی کشور.

– ساسان، سیروس (۱۳۸۱)، تحقیقی نظری در باب طلاق به همراه پژوهشی ر شهرستان رشت، رساله کارشناسی دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– سیف الهی ننه کران، حجت الله (۱۳۷۷)، بررسی علتهای طلاق، پروژه تحقیقاتی، دانشگاه شهید بهشتی

– سهراب زاده، مهران (۱۳۷۶)، بررسی تأثیر و تداخل پاره فرهنگ زندانیان در پروسه اجتماعی شدن مجدد، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– شریفی قادری، محمدتقی (۱۳۸۵)، شناخت وضعیت و مشخصات مجرمین محبوس در زندانهای شهر تهران و تبیین عوامل مؤثر بر ارتکاب جرم آنان، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– شفیع زاده، احمد (۱۳۸۴)، زمینه‌های اجتماعی کجروی با تأکید بر تأثیر خانواده بر گروه همال بر انحرافات اجتماعی جوانان تهران، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– شهسواری، محمد جواد(۱۳۷۳)، مباشرت، شرکت و معادت در جرم کلاهبرداری، رساله کارشناسی، دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی.

– صالحی، صادق (۱۳۸۴)، بررسی تطبیقی میزان سرقت در استان مازندران طی سالهای ۷۲-1370 رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– صدیق سروستانی، رحمت اله (۱۳۸۵) فاصله فروماندگی تا فرومایه‌گی، (نگرش جامعه شناختی به ویژگیها و وضعیت زنان و دختران آسیب دیده، اجتماعی در مراکز بازپروری، پروژه تحقیقاتی، موسسه مطالعات و تحقیقات علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– عبدی، عباس (۱۳۸۳)، مسائل اجتماعی قتل در ایران، پروژه تحقیقاتی، ناشر جهاد دانشگاه.

– علیوردی، اکبر (۱۳۸۳)، بررسی تطبیقی میزان خودکشی، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تربیت مدرس

– فاروقیان، مسعود(۱۳۶۶)، بررسی علل بزهکاری نوجوانان، رساله کارشناسی، دانشکده – علوم اجتماعی دانشگاه تهران.

– فتاحی، بهروز (۱۳۸۰)، بررسی علل اجتماعی خودکشی، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران. – قاسمی، مریم (۱۳۸۰)، عوامل اجتماعی مؤثر بر بزهکاری جوانان، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– قائمی زاده، محمد سلمان (۱۳۸۰)، بررسی انحرافات اجتماعی (سرقت) در شهر همدان، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– کاشانی مهر، علی اکبر (۱۳۸۱)، سیاست جنایی ایران در قبال بزهکاری کودکان و نوجوانان، رساله کارشناسی، دانشگاه شهید بهشتی.

– کرمی، حمیدرضا(۱۳۸۴)، بررسی علل و عوامل مؤثر بر ارتکاب قتل عمد در استان لرستان، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– کشکولی، مریم(۱۳۸۴)، مطالعه تطبیقی دگرکشی جنائی در استانهای ایران، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تربیت مدرس.

– محقق، عبد الايمان (۱۳۷۹)، سرقت مستوجب حد در حقوق کیفری ایران، رساله کارشناسی دانشگاه شهید بهشتی.

– محمدنژاد، پرویز (۱۳۸۲)، علل گرایش به مواد مخدر و تأیید آن در ارتکاب جرم، رساله کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.

– محمدی، زهرا (۱۳۸۲)، بررسی تأثیر خشونت والدین بر رفتار نوجوانان دانش آموز، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– مرجایی، سیدهادی (۱۳۸۲)، بررسی تأثیرات ضعیف فضای کنترل خانه، مدرسه، دوستان بر بزهکاری نوجوانان شهر تهران، پروژه تحقیقاتی با همکاری شورای اجتماعی استان تهران، ستاد مطالعات و تحقیقات اجتماعی استانداری تهران.

– مرکز تحقیقات و پژوهشهای قوه قضائیه (۱۳۸۳)، بررسی علل و انگیزه‌های روابط نامشروع در تهران بزرگ، پروژه تحقیقاتی

– منوچهری، مهدی (۱۳۸۳)، خانواده و آسیب‌های اجتماعی، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– موحدمجد، حمید (۱۳۸۵)، ارزشهای اجتماعی و سرقت، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– نبوی، عبد الحسين (۱۳۸۴)، بررسی عوامل اجتماعی اقتصادی مؤثر در شیوع جرائم در جامعه شهری اهواز، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

– همتی، رضا (۱۳۸۵)، بررسی علل و زمینه‌های اجتماعی دستگیرشدگان به اتهام مواد مخدر در زندان تبریز، رساله کارشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.

[1] . Meta-analysis

[2] . Reliability

[3] . Validity

[4] . (سشر بانزل ۲۰۰۷، صص ۴۲-۳۴۱)

[5] . Annual Review of Sociology

[6] . (وولف ۲۰۰۸، ص ۱۲)

[7] . صدیق سروستانی، ۱۳۸4

[8] . انتقادهایی به هر یک از نظریه های مطرح شده وارد است که جای آن در این فراتحلیل نموده و به همین جهت نیز ذکری از آن نشده است.

[9] . دواس، صص ۶-۱۴

[10] . دواس ۱۳۸۶، ص ۱۴۰۴۴

[11] . زماتی پور ۱۳۸۶

[12] . سهراب زاده ۱۳۷۶

[13] . کشکولی ۱۳۸۴